lugha ya KISUKUMA

jina Wasukuma linatokana na neno “sukuma” lenye maana ya “kaskazini” katika lugha ya Kisukuma na Kinyamwezi. Wanyamwezi waliwaita “Bhasukuma” yaani watu wa kaskazini mwao. Nao Wasukuma waliwaita Wanyamwezi “Bhadakama”.

Maria Nyanjige akinukuliwa, asema anafafanua kuhusu historia ya Wasukuma, “ kihistoria asili ya kabila la wasukuma ni nchini Ethiopia, na akaongeza kuwa kabila la Wasukuma limegawanyika katika sehemu tatu, kwamba kuna wasukuma wa Mwanza, Wasukuma wa Tabora na Wasukuma wa Shinyanga, akaeleza kuwa pamoja na kugawanyika kwa makabila hayo lakini bado yanalafudhi inayotofautiana kwa namna moja ama nyingine” kuna maelezo yahusuyo makumbusho ya Bujora ambapo tamaduni za Wasukuma zimehifadhiwa. Bujora zamani iliitwa Kujorwaningo kutokana na eneo hilo kuwa hatari kutokana na wanyama hatari na watu wanyongao watu wengine, hivyo eneo hilo likabatizwa jina la kujorwaningo yaani kwa kisukuma kunyonga shingo.

inaelezea kuwa Kisukuma ni lugha ya kibantu nchini Tanzania inayozungumzwa na Wasukuma mwaka 2006, idadi ya wasemaji wa Kisukuma imehesabiwa kuwa ni watu milioni 543000. Kufuatana na Uainishaji wa lugha za Kbantu wa Malcom Guthrie, Kisukuma iko katika kundi la F20. inafanana na lugha ya Kinyamwezi.

Jina  “Wasukuma” lina maana ya watu wa  “kaskazini” lakini maana hii haiwakilishi maana  halisi ambayo watu wengi huitafsili kwa mfano  Wasukuma  hutumia alama  ya utambulisho  kwa eneo fulani kwa viashirio vya makabila kwa  mfano jina  kama hili: Kiiya lina maana ya  mashariki ambako ni mawio ya jua.  Huu ni utambulisho ambao haukufanikishwa    ama kuitwa kwa jina  la kabila fulani mfano mwingine ni upande wa  “dakama”  ambapo yatambulisha  kama eneo la Unyamwezi lakini zaidi ya mpanuko wake  ni upande wa “kusini” zaidi ya hapo neno hili hutumiwa  sana  na kabila  la Wanyamwezi ili kutambulisha eneo la Wasukuma ambapo Wasukuma  nao husema  “dakama” upande  mwingine ambao unapewa alama  ya utambulisho wa neno “shashi” maana  yake  ni upande wa kabila  la “Washashi”  na neno hili washashi ni  mkusanyiko  wa makabila  ya mkoa  wa Mara.

Japo pia neno hili “shashi” linamaanisha kabila la Wakurya ambao pia mpanuko wake unakomea hapo ambapo zaidi ya eneo zima la upande huu unamaanisha upande wa kaskazini. Upande wa mwisho kutambulishwa   ni “Ngw’eli” neno hili  halikupewa kabla na  badala yake linamaanisha upande  mashariki (dira), ambako ni machweo ya jua. “Wasukuma  wenyewe hulirejelea jina hili kama “bhasukuma” kwa umoja “nsukuma”

Wasukuma huishi eneo  la kaskazini mashariki  mwa Tanzania, karibu  na  mwambao wa  kusini mwa  ziwa Victoria  na maeneo mbalimbali ya utawala  ya wilaya  ya Nyamagana. Mkoa  wa Mwanza, upo  pia  kusini  magharibi mwa mkoa wa Mara, mkoa  wa Simiyu na mkoa wa shinyanga

Eneo la kaskazini  la makazi yao ni katika Mbuga  maarufu Serengeti  familia  za wasukuma wengi sana wamehamia  maeneo ya kusini kuelekea  mkoa  wa Rukwa  ambako baadae  umegawanywa  na kuzaa mkoa wa katavi, wakipita  maeneo ya  kabila la  wapimbwe na hivyo kufanya mkazi katika eneo la  kijiji cha wapimbwe.

Shughuli za kiuchumi

Shughuli  kuu za kiuchumi kwa Wasukuma   ni kilimo na uvuvi ufugaji  na  biashara. Pamba ndio zao kuu  la biashara  kwa Wasukuma  ambao pia   hulima  mazao mengine  kama mpunga, tumbaku mahindi, viazi, dengu  na  mahinda  (kisiwani ukerewe) wasukuma  pia  ni wafanyabiashara  na uvivu madini kama vile dhahabu almasi  ma madini ambayo huchimbwa  katika  maeneo mbalimbali mkoa wa Mwanza  na Shinyanga.

Wasukuma  pia wanajihusisha   sana  na kilimo  cha mazao ya nafaka  na mifugo ya aina mbalimbali. Maeneo  ya Shinyanga  wanalima  mazao ya nafaka  kama mahindi  na mpunga  idadi ya watu  ina ongezeka  kwa kasi  na hivyo pia  kuongezaeka  kwa wakulima  na mbogamboga.

Shughuli  za sherehe

Wasukuma  wengi  katika   karne  ya ishirini, walitumia utamaduni wao zaidi katika  kusherehekea  matukio ya nyakati mbalimbali kwa mfano wakati wa mavuno, unyago ndoa  na misiba.  watemi ndio walikuwa viongozi wa  kabila  la wasukuma  na watu walikaa  katika eneo moja.

Dhana ya Fonimu

 Riro, (2012:60) fonimu ni kipashio kidogo kabisa cha lugha ambacho kina uamilifu wa kutofautisha maana kinapochukua nafasi ya kipashio kingine chenye hadhi sawa.

Massamba (2004:12), fonimu ni kipande kidogo kabisa katika mfumo wa sauti za lugha ambacho kina sifa pambanuzi cha kuweza kukitofautisha na vipande vingine vya aina yake; sauti pambanuzi katika mfumo wa lugha.

Naye  Mgullu (2012:55) anasema ,fonimu ni kipashio kidogo kabisa  katika lugha  kilicho na uamilifu wa kutofautisha maana katika maneno. Kwa mfano kutoka katika lugha ya kisukuma  unaweza kupata  fonimu zifuatazo;

JEDWALI LINALOONYESHA FONIMU KATIKA LUGHA YA KISUKUMA. (KINASUKUMA - MWANZA)

Fonimu za      Kisukuma	Maana ya Kiswahili
Lekaga…./ l/  Sekaga …../s/               Zulaga …../l/  Zugaga…/g/               Enjaga…./Ɉ/              Engaga…/g/               Ngubho…/u/ Ngobho…/ɔ/	acha   cheka   vua,  pika   chukua,  ondoka au toka    kiboko (mnyama)     mavazi(nguo)

Ø  Kuwepo kwa fonimu /l/ na /s/ katika maneno Lekaga na Sekaga zimepelekea kuwepo kwa maana tofauti katika maneno hayo.

Ø  Kuwepo kwa fonimu /l/ na /g/ katika maneno Zulaga na Zugaga zimepelekea kuwepo kwa maana tofauti katika maneno hayo.

Ø  Kuwepo kwa fonimu /Ɉ/ na /g/ katika maneno Enjaga na Engaga zimepelekea kuwepo kwa maana tofauti katika maneno hayo.

Ø  Kuwepo kwa fonimu /u/ na /ɔ/ katika maneno Ngubho na Ngobho zimepelekea kuwepo kwa maana tofauti katika maneno hayo.

Dhana ya Konsonanti katika  lugha  ya Kisukuma.

Massamba  na wenzake  (2004: 27) Konsonanti ni aina  za sauti ambazo hutambulika  kama kuzuia  mkondo wa hewa  utokao mapafuni kupitia  chemba cha kinywa  na chemba ya pua kuondoa nje uzuiaji wa mkondo huo  wa hewa  unaweza  kubana kabisa au kuachia ghafla  kisha kuachia taratibu kama tunatamka  neno  /p/

Naye Masebo (2012:89) Konsonanti ni sauti zinazotamkwa kwa kuzuia mkondo wa hewa katika sehemu mbalimbali hasa kwa kutumia ulimi kama vile /p/, /b/ /d/

Kutokana na fasili hizo, Konsonanti ni sauti za lugha ambazo sauti hizo hewa haiondoki mdomoni moja kwa moja lakini mwendo wake ni pamoja na sauti za pembeni kwa kutumia shingo, ulimi au meno.

Katika lugha ya kisukuma tunapata Konsonanti zifuatazo kama zinavyoonyeshwa kwenye jedwali lifuatalo;-

JEDWALI KUONYESHA KONSONANTI KATIKA LUGHA YA KISUKUMA   (KIMUNASUKUMA- Mwanza)

Konsonanti	Kifonetiki	Neno/ maneno	maana
bh	[β]	Bhabha Bhose, Bhochaga Bhana Bhanhu	Baba Wote  Beba Watoto watu
c	[]	Chene Chagulaga Chunghu	Hivyo Chagua Shimo
d	[d]	Demaga Dongo Duba	Chunga Chura Tupa
f	[f]	Fulaga Fulaga Fungulo	Fua Puliza Funguo
ɡ	(ɡ)	Geshaga Galukaga Gojaga	Salimia Geuka Ngoja
h	[h]	Hambhohambho Hatale Hene? Humulaga	Afadhali Pakubwa Kweli? nyamaza
j	[Ɉ]	Jaga jingaga Jako Jongaga	Nenda tongoza Zako finya
k	[k]	Keshaga Kinehe Kwihebha  (kwigusha)	Kesha Vipi kucheza
l	[l]	Lalaga Lushiko Lyaga Lemi	Lala Siku Kula Jua
m	[m]	Minze Mabhele Maguta Mbuli	Maji Maziwa Mafuta mbuzi
n	[n]	Nene naleho Nzoka nsumba	Mimi Nipo Nyoka kijana
p	[p]	Pelaga Pungujaga Pujaga	Kimbia Punguza Koboa
s	[ s]	Sabhuni Sibhitali Sebha	sabuni Hospitali Mungu
t	[t]	Tolaga Temaga Tulaga Tuja	Kuoa Kata Piga dharau
w	[w]	Walwa Walaga Wilaga Wane wise	Pombe Mtoto wa mwisho Usiku Wangu wetu
y	[j]	Yombo Yene Yose Yunga	kelele ile Yote Chekesha
z	[z]	Zugaga Zumaleka Zuma	Pika Kufariki Laani
ng’	[ŋ]	Ng’wangaluka Ng’wanike Ng’wana Ng’wadila	Za ahsubuhi Wasichana Mtoto Za jioni
ny	[ɲ]	Nyaga Nyanda Nyamu	Upepo Kijana paka
sh	[ʃ]	Shilewa Shitambo Shikombe Shijiko	Chakula Hatua Kikombe kijiko

Dhana ya Irabu katika  lugha  ya Kisukuma

 /i/                                                                                    /u/

                                                                                           

/I/                                                                                    /ʊ/

/e/                                                                                     /o/

                                           /a  /

i ii u uu ɪ ɪɪ ʊ ʊʊ e ee o oo a aa

/a/        +irabu

+ kati   

+chini

-mviringo

mfano: abhana- watoto

            Abhizikulu -  wajukuu

Aho – pale    

             

/e/        + irabu

            +mbele

            +nusu chini

 –mviringo

mfano  Bhebhe – wewe

chene –chini

 engaga – toka

/I/         +irabu 

+mbele

–mviringo

     +nusu juu

Ijagi –jagi

Idatu- tatu

Ine-nne

 

/i/         + irabu

+mbele 

-mviringo

+ juu

mfano : ipela – pera

 idoka – duka

idoke-mgomba

 

/ ʊ/             + irabu

+nyuma

+mviringo

+nusu juu

mfano: idatʊ– tatu

 ʊleja - unaenda

ʊlelya – unakula?

      /u/              + irabu 

                         +juu              

                         +nyuma         

                        +mwiringo   

Mfano; mabhu-majivu  

Miundo ya silabi katika lugha ya kisukuma

Riro (2012: 77). silabi ni dhana ya kifonolojia ambayo huwakilisha umbo la matamshi ambapo sauti moja au zaidi hutamkwa kwa mara moja kama fungu moja la sauti. Ifuatayo ni Miundo ya silabi katika lugha ya kisukuma

        i.            Muundo wa Irabu peke yake  (I)

 mfano: 

                      Ipela – pera

Idatu – tatu

Enzoka – nyoka

Aho – pale

      ii.            Muundo wa Konsonanti + Irabu  (KI)  

mfano: Sekaga  - cheka

Tolaga – oa

Somaga – soma

    iii.            Muundo wa konsonanti + konsonati +Irabu  (KKI)

mfano: 

Embiti – fisi

Ngosha- mwanaume

Chagulaga – chagua

Ntale - mkubwa

Ndoke  - ndizi

    iv.            Muundo wa konsonanti+ kiyeyusho+ Irabu (KI^1/2 I)

 mfano:

                        Ulelya - kula

Nyanza – ziwa

      v.            Muundo wa konsonanti peke yake (K)

 mfano:

Mva- mbwa

    vi.            Muundo wa Konsonanti + Konsonanti + kiyegusho + Irabu (KKI^1/2 I)

            Mfano;

Nsungwi- sungwi

Ngwala – Ngwara au mtama

DHANA YA ALOFONI  KATIKA  LUGHA  YA KISUKUMA (KINASUKUMA – MWANZA)

Mgullu (2012:59) alofoni ni  sauti mojawapo miongoni mwa sauti kadhaa zinazoiwakilisha fonimu moja. Alofoni hutokea katika mazingira mahususi.

Naye Riro (2012:73) alofoni ni maumbo mawili au zaidi ambayo huakilisha fonimu moja. Waidha alofoni ni matamshi tofauti ya fonimu moja ambayo hujitokeza kutegemea mazingira ya utokeaji ya sauti hiyo.

JEDWALI LIFUATALO LINAONYESHA  ALOFONI KATIKA LUGHA YA KISUKUMA

Kisukuma Mwanza	Kinyantuzu Shinyanga	Kinakiiya Simiyu	Kiswahili
Shikombe Shitabho Bhushishi Shikolo Shilewa	Sikombe Sitabho Bhusisi Sikolo Silewa	Jikombe Jitabho Bhosisi Jikolo Jilewa	Kikombe kitabu ukwaju kitu chakula

LAHAJA KATIKA LUGHA YA KISUKUMA.

Kamusi  karne ya ishirini  na moja  (2013) lahaja  ni tawi dogo  la lugha  Fulani linalozungumzia  katika  eneo Fulani  la kijiografia lengo tofauti za  kimatamshi kimuundo  matumizi ya maneno kwa mfano; lahaja  ya Kiswahili inayozungumzwa  Mombasa huitwa  kimvita.

Naye Masebo (2012:20) lahaja ni tofauti ndogo ndogo zinazojitokeza katika lugha kuu yenye asili moja. Tofauti hizo zipo katika matamshi (lafudhi) maumbo au matumizi ya maneno.

Katika lugha ya kisukuma kuna lahaja  kuu tatu  na  lahaja hizo zimegawanyika  kulingana   na  maeneo ya kijiografia  na lahaja  hizo ni kinasukuma, kinyantuzu, kinakiiya.

Lahaja ya Kinasukuma  ni lahaja  ambayo inazungumzwa   na  watu  wa mwanza  na wilaya  zake, kimunasukuma  ni  lahaja   inayojulikana  kama  lahaja ya  kaskazini  ambayo inatumiwa na watu wa  mwanza  na wilaya  zake   kama  vile nyamagana, misungwi sengerema  na ilemela  mfano wa maneno yanayopatikana  katika lahaja  hii ni:-

magulu- miguu

Miso – macho

Nindo – pua

Lahaja ya Kinyantuzu ni lahaja  ya kisukuma  ambayo  inazungumzwa   na watu wa shinyanga  na baadhi ya maeneo ya Simiyu  kama vile bariadi. lahaja  hii  inajulikana  kama lahaja  ya kusini  mfano  wa  maneno  ya lahaja  ya     kinantuzu ni :-

guseka  cheka

sinonu – vitamu

solo- moja

nzwele – nywele

gusula – kufua

mdege – mahindi

Lahaja ya Kinakiiya ni lahaja  ambayo inazungumzwa maeneo ya Simiyu, Bariadi na lamadi, lahaja  hii inajulikana  kama lahaja  ya mashariki, jina  la lahaja hii kinakiiya  limetokana  na  neno la kisukuma ambalo  ni kiiya lenye maana ya mashariki hivyo basi, lahaja hizi tatu zinatofautiana  kwa tofauti za kilekiska na kimfumo

Tofauti za kilekiska.

Hii hutokea pale  ambapo fonimu  iliyochaguliwa   katika neno au maneno kuwa  tofauti katika lahaja   moja  ukilinganisha  na lahaja  nyingine.

Jedwali lifuatalo linaonesha tofauti za kilekiska katika lahaja  za  kisukuma.

Kinasukuma (Mwanza)	Kinyantuzu (Shinyanga)	Kinakiiya (Simiyu)	Kiswahili
Kwigusha	Gwihebha	Kwisinya	Kucheza
Mandege	Mandege	Mdege	Mahindi
wabheja	Obheja	Wabezya	Ahsante
Wawiza	Owiza	Mwiza	Mzuri
Shikolo	Sikolo	Jikolo	Kitu

Tofauti za kimfumo

Katika lugha  ya Kisukuma, kuna baadhi ya lahaja zinakuwa  na sauti /h/  na nyingine zinakuwa hazina sauti hiyo  katika mazingira sawa kwa mfano Kinakiiya  na Kinyantuzu  hazina sauti /h/.

Jedwali lifuatalo linaonyesha tofauti za kimfumo.

Kinasukuma(mwanza)	Kinyantuzu(shinyanga)	Kinakiiya(Simiyu)	Kiswahili
Bhagosha Bhing’we Kubhona Shinonu Shilewa	Bagosha Bing’we Kobona Sinonu silewa	Bagosha Bing’we Kubona Jinonu Jilewa	Wanaume Ninyi Kuona Vitamu Chakula

Hitimisho, Kutokana  na utafiti  huu imebainika kabila  la Wasukuma lina wazungumzaji wengi sana  wa lugha  ya kisukuma  katika nchi ya Tanzania mathalani katika  mikoa ya Mwanza, Shinyanga, Geita na Simiyu wakati huo wengine  wametawanyika  katika  maeneo  mengine ya Tanzania  kutokana  na mtawanyiko huo shughuli mbalimbali  za  kiuchumi kama vile  kilimo  ufugaji  na uvuvi kama vile  Kinasukuma  kaskazini Mwanza, Kinyantuzu  kusini – Shinyanga, Tabora  na Kinakiiya  Mashariki – Simiyu.

MAREJELEO

 Chubwa, P. (1979). Waha Historia na maendeleo. Tabora: TMP book departiment,

Masebo J. A& Nyangwine N.( 2012). Nadharia ya lugha ya Kiswahili 1:  kidato cha 5&6. Dar    

              es  Salaam Tanzania:  Nyangwine publishers.

Massamba ,D.P.B (2004). Fonolojia ya Kiswahili sanifu(FONIKISA). Dar es salaam: TUKI.

michuzijr.blogspot.com

Mdee na wenzake (2013). kamusi ya karne ya 21. Dar es salaamu Tanzania: Longhorn.

Mgullu, R.S (2011), Mtalaa wa Isimu: Fonetiki , Fonolojia  na Mofolojia ya Kiswahili, Nairobi:  

 Longhorn

Riro, S. M (2012)Dafina ya lugha isimu na nadharia: kwa sekondari, vyuo vya kati na vyuo

            vikuu. Mwanza, Tanzania: Serengeti educational publishers (T) LTD.

ruhuwiko.blogspot.com

www.wikipedia.com/ha/language retrived on 10.01.2012 at 03:Pm